“NHỮNG SUY TƯỞNG KHÔNG HỢP THỜI” (2)

Bài viết sau đây trong loạt “Những suy tưởng không hợp thời” của Maxim Gorky - đăng trên tờ “Novaya Zhizni” (Ðời Mới) phát hành tại Petrograd - cho thấy cái nhìn mang tính phê phán của nhà văn với những điều “tai nghe mắt thấy” sau chính biến tháng 11-1917, khi thay vì “nền văn hóa mới xã hội chủ nghĩa”, sự tàn bạo, nhẫn tâm và thú tính đã được mặc sức hoành hành…
 
“Giai cấp vô sản kiến tạo nên một nền văn hóa mới”: những lời lẽ này tiềm ẩn một mộng tưởng tuyệt vời về chiến thắng, về ý nghĩa, về cái đẹp của chân lý, về ước vọng - vượt lên trên loài cầm thú, súc sinh - của con người; và trong cuộc đấu tranh để thực hiện ước mơ đó, hàng ngàn người thuộc mọi tầng lớp xã hội đã bỏ mạng.

Bằng quyền lực, giai cấp vô sản đã giành được khả năng sáng tạo tự do. Một câu hỏi đúng chỗ và hợp thời: thử hỏi sự sáng tạo đó được biểu hiện như thế nào? Những sắc lệnh của “Hội đồng Dân ủy” (1) không khác gì các bài báo tiêu khiển. Thứ văn chương này như lời hét vào cõi hoang mạc, và mặc dù trong các sắc lệnh đó cũng có những ý tưởng giá trị, hiện trạng ngày nay không cho phép thực hiện chúng.

Vậy thì, cách mạng đã đem lại điều gì tốt lành, nó biến đổi được sự sinh tồn tàn bạo của dân Nga bằng cách nào, nó có mang ánh sáng đến đời sống tăm tối của nhân dân hay không?

Trong thời kỳ cách mạng, đã xảy ra gần mười ngàn vụ “tự báo thù”. Thử coi nền dân chủ phán xử những kẻ tội lỗi ra sao: cạnh chợ Aleksandre, người ta bắt được một tên trộm, đám đông lập tức tẩn cho y một trận và tiến hành trưng cầu dân ý xem nên giết y bằng cách nào: dìm nước hay bắn bỏ. Mọi người quyết định nên dìm chết và người ta quẳng tên trộm xuống mặt nước đóng băng. Nhưng bằng một cách nào đó, y vùng vẫy bơi và bò lổm ngổm lên bờ, và khi đó, một kẻ trong đám đông đến gần và bắn chết y.

Trong lịch sử chúng ta, Trung cổ là một thời kỳ vô cùng dã man, nhưng ngay trong giai đoạn ấy, nếu một tội nhân - bị quan tòa xử tử hình - rơi xuống từ giá treo cổ, người ta tha mạng sống cho y.

Tự báo thù ảnh hưởng như thế nào đến những thế hệ đang trưởng thành?

Binh lính kéo lê một tên trộm dở sống dở chết để dìm chết dưới sông Moyka, thân thể y đầm đìa máu, mặt bị đánh nát nhừ, một mắt bị lòi ra. Một toán trẻ con đi kèm: vài đứa, vừa từ sông Moyka về, vừa nhảy lò cò vừa vui vẻ hò reo:

- Nó chết đuối, nó chết đuối rồi!

Đó, đây chính là những đứa trẻ của chúng ta, những người xây dựng cuộc đời trong tương lai. Đối với chúng, mạng người sẽ rẻ rúng biết chừng nào, mặc dù con người - không được quên điều này! - là tác phẩm đẹp nhất và quý báu nhất của tự nhiên, là kiệt tác tuyệt vời nhất trên thế gian này. Trong thời chiến, con người chẳng có giá hơn miếng thịt lợn là bao, và anh ta có lý khi nổi dậy chống lại điều đó, kết tội “đế quốc” vì chuyện đó. Giờ đây, rồi chúng ta sẽ đổ lỗi cho ai vì việc bao con người bị thảm sát dã man mỗi ngày?

Vì hàng loạt bối cảnh, hầu như ngành in sách và ấn hành sách đã tuyệt diệt ở ta, và giữa chừng, những thư viện quý giá nhất của chúng ta cũng bị hủy hoại, theo đuôi nhau. Gần đây, nông dân cướp bóc nhà cửa của Khudekov, Obolensky và nhiều điền chủ khác. Họ mang đi mọi thứ có giá trị trong mắt của họ, nhưng các thư viện đều bị phóng hỏa, người ta dùng rìu bổ đôi những chiếc đàn dương cầm và xé tan tành tranh ảnh. Dưới con mắt người nông dân, những ban ngành của khoa học và nghệ thuật, cũng như nền văn hóa là thứ vô giá trị; và ta còn có thể nghi ngờ: chúng có giá hay không đối với quần chúng thành thị.

Sách vở là môi trường trung gian chính yếu của nền văn hóa và muốn nhân dân nhận được những cuốn sách đích thực, có ý nghĩa, những nhân viên ngành phát hành sách cần hy sinh chút đỉnh, bởi lẽ hơn ai hết, họ là người phải quan tâm đến việc thành lập quanh họ một môi trường tư tưởng, có khả năng xúc tiến việc thực hiện những lý tưởng của họ. Những người thày của chúng ta, những Radishchev, Chernyshevsky, Marx, những người sáng tạo tinh thần của sách vở đã hy sinh đời họ vì những tác phẩm của họ. Giờ đây, những kẻ sản xuất sách vở trong thực tiễn sẽ làm gì để thúc đẩy sự phát triển của ngành phát hành sách?

Đã gần hai tuần nay, tối nào cũng vậy, đám đông lại cướp bóc các hầm rượu (2). Họ uống đến say xỉn, lấy vỏ chai đập vào đầu nhau, dùng những mảnh thủy tinh cào cấu tay nhau, cứ thế, như một lũ lợn, người ta lăn lộn trong bùn, trong máu. Trong những ngày này, một lượng rượu trị giá vài chục triệu rúp đi đời nhà ma, và cố nhiên, còn hàng trăm triệu nữa cũng sẽ thất thoát.

Giả thử chúng ta bán thứ hàng quý báu này cho Thụy Điển, hẳn ta đã nhận được vàng ròng, hoặc những sản phẩm quan trọng đối với đất nước, như quần áo, thuốc men, máy móc.

Ở điện Smolny, người ta nhận ra vấn đề khá muộn, họ dùng hình phạt nặng nề để đe dọa những kẻ say xỉn, nhưng những người này đâu có sợ sự dọa dẫm, và họ vẫn tiếp tục tàn phá thứ hàng hóa lẽ ra đã phải tịch thu từ lâu, tuyên bố nó là tài sản quốc dân và bán nó đi một cách có lợi cho mọi người.

Trong thời kỳ diễn ra những vụ tấn công các hầm rượu, người bị bắn chết hàng loạt như những con sói dại, và con người từng bước học cách diệt trừ đồng chủng của mình một cách thản nhiên.

Người ta viết về những vụ khủng bố tại các hầm rượu trên tờ “Pravda” rằng đó là “những vụ khiêu khích của lũ tư sản”; cố nhiên đây là sự láo dối, một thứ “nói vòng vo đỏ”, chỉ làm tăng sự đổ máu.
 
Tệ trộm cắp lan rộng, cướp bóc ngày càng tăng, những phần tử vô liêm sỉ cũng hoành hành dễ dàng trong cái mê lộ của sự đồi bại, hệt như các viên chức chính quyền Nga hoàng thuở trước; quanh điện Smolny, những phần tử mờ ám tống tiền, bắt bí các tiểu thị dân hoảng hốt. Sự thô bạo của những con người đại diện cho “Hội đồng Dân ủy” đã gây nên sự công phẫn chung, và chính đáng. Những kẻ vô loài ngây ngất vì quyền lực đối xử với người dân như với kẻ thù chiến bại, nghĩa là hệt như cách thức mà cảnh binh Nga hoàng đã cư xử với họ. Chúng hò hét, quát nạt với họ, giống hệt như lũ lính gác ở Konotop hay Chukhloma. Tất cả những điều này diễn ra dưới danh nghĩa “giai cấp vô sản” và “cách mạng xã hội chủ nghĩa”, nhưng thực tế nó không khác gì sự đắc thắng của thứ bản năng sinh tồn bị thú vật hóa; vết loét của tinh thần Á châu đã hoàn toàn bao phủ chúng ta.

Thử hỏi thứ “chủ nghĩa duy tâm của cần lao Nga” mà Karl Kautsky đã viết với vẻ khâm phục trông thấy (3), bây giờ ở đâu, được thể hiện như thế nào?

Thử hỏi thứ đạo đức của chế độ xã hội chủ nghĩa - đạo đức “mới” - nay ở đâu, và nó được thực hiện như thế nào trong cuộc sống?

Tôi chờ một người nào đó trong số những “chính khách thực tiễn”, sẽ kêu lên, vẻ coi thường, về vấn đề trên:

- Ông muốn gì? Đây là cuộc cách mạng xã hội cơ mà!

Không! Tôi không thấy những biểu hiện rõ ràng của một cuộc cách mạng xã hội trong sự đập vỡ của các bản năng thú vật này. Đây là thứ nổi loạn đặc thù Nga tính, trong nó, tôi không cảm nhận được tinh thần xã hội và sự hiện diện của tâm lý xã hội.
 
Ghi chú:

(1) Chính phủ Xô-viết, tương đương với Hội đồng Bộ trưởng thời gian sau này.

(2) Ở Petrograd, có rất nhiều hầm rượu với một trữ lượng rượu quý lớn. Những vụ tấn công những hầm rượu diễn ra ngay sau cách mạng tháng Mười. Antonov-Ovseyenko, thời đó là Tư lệnh Quân khu Petrograd, hồi tưởng: “Vấn đề tấn công [các hầm rượu] được đặt ra một cách đặc biệt gay gắt trong Cung điện Mùa đông. Trời vừa chập tối là người ta lao vào nốc rượu, không thể kìm hãm nổi. ‘Hãy uống những gì dòng họ Romanov để lại cho chúng ta!’ - cái khẩu hiệu vang dội đó lôi cuốn lấy đám đông.

Chúng tôi tìm cách chặn các cửa ra vào, đám đông tràn vào qua các cửa sổ, dứt đứt các chấn song sắt và cướp bóc trữ lượng rượu. Chúng tôi lại thử thả nước ngập các hầm rượu, nhưng những người cứu hỏa, khi làm công việc này, cũng lại nốc đến say xỉn.” (V. Antonov-Ovseyenko: “Ghi chép về cuộc nội chiến”. Moscow 1924, tập 1, trang 19-20).

Antonov-Ovseyenko nhận xét: trong “cuộc đấu tranh khổng lồ” chống những kẻ say xỉn và cướp bóc, các thủy thủ Baltic và các trung đoàn từng tham gia cách mạng đã đóng một vai trò xuất sắc, họ tuyên bố “bắn bỏ tại chỗ bọn cướp bóc, và chôn vùi những hầm rượu”.

Trotsky, người chỉ đạo thực sự cuộc khởi nghĩa tháng Mười, khi ca ngợi một người lính (Markin) mà ông coi là tiêu biểu, đã viết những dòng như sau về nạn cướp bóc hầm rượu: “Bỗng nhiên, lũ đạo tặc cặn bã bắt đầu cướp bóc các hầm rượu giàu có của thủ đô và các dinh thự. Ai đó chỉ huy cái phong trào nguy hiểm này, mưu toan đốt cách mạng thành tro bụi trong ngọn lửa rượu cồn. Markin lập tức đánh hơi thấy nguy cơ và lao ngay vào trận chiến. Anh tổ chức bảo vệ các hầm rượu, ở nơi nào không thể được, anh cho phá hủy các kho.

Đi ủng cao, anh dẫm lún đến tận đầu gối vào dòng rượu vang đắt đỏ trộn lẫn những mảnh chai. Rượu chảy ri rỉ qua cống rãnh xuống sông Neva, thấm cả vào tuyết. Những kẻ say xỉn nốc ngay thứ rượu đó từ rãnh. Với khẩu súng lục trong tay, Markin chiến đấu cho một tháng Mười tỉnh táo. Ướt như chuột lột và ngấm hương vị những thứ rượu hảo hạng nhất, anh trở về nhà, nơi hai đứa con trai đang thắt tim chờ cha. Lấy rượu làm phương tiện, Markin đẩy lùi cuộc tấn công của bè lũ phản cách mạng.” (L. Trotsky: “Đời tôi”, quyển 2).

(3) Lãnh tụ Xã hội Karl Kautsky luận về “chủ nghĩa duy tâm của cần lao Nga” trong các bài viết nhan đề “Con đường của cuộc cách mạng xã hội” và “Cuộc cách mạng xã hội”.