PHẠM DUY, CA NHÂN CHẮP CÁNH CHO NHỮNG CUỘC TÌNH (1)

 
Nhạc phẩm “Ngày đó chúng mình”, sáng tác năm 1959 tại Sài Gòn, với giọng ca của cố danh ca Duy Quang, là một trong những bản tình ca đẹp nhất của Phạm Duy, người nhạc sĩ lớn nhất của nền Tân nhạc Việt Nam, mới từ giã cõi trần bên thềm Xuân Quý Tỵ.

Với hơn 90 năm đời người và 70 năm trong nghiệp sáng tác, “người hát rong thế kỷ” Phạm Duy đã cho ra đời hơn 1.200 tác phẩm thuộc mười mấy loại ca khúc với nội dung và cách thể hiện hết sức đa dạng, phong phú và hầu như ở thể loại nào, ông cũng có những kiệt tác về mặt nhạc học hoặc nội dung.

Tuy nhiên, nếu để nhắc đến một thể loại nhạc mà trong đó, bất cứ ai – không phụ thuộc chính kiến - cũng phải thống nhất rằng Phạm Duy là một nghệ sĩ đại tài ít ai sánh kịp, phải kể đến tình ca, với những bài ca bay bổng về giai điệu và tuyệt mỹ về ca từ, từng được một nhà phê bình Canada đánh giá và vinh danh là “sự vươn lên của cánh thiên nga”.

Tự nhận là đã có những cảm xúc thể xác từ năm 7-8 tuổi, mê đọc truyện lãng mạn và thường được người lớn kể cho nghe những truyện tình từ khi còn nhỏ, mới 12 tuổi đã biết yêu - bên cạnh con người xã hội và con người tâm linh thể hiện qua nhiều ca khúc, thì con người tình cảm của Phạm Duy có lẽ là khía cạnh chủ đạo nhất của ông.

Chính con người đó, cùng những cung bậc tình cảm rất mạnh mẽ, đã khiến Phạm Duy trở thành người chắp cánh và an ủi, song hành và tiễn đưa cho những cuộc tình của nhiều thế hệ thanh niên miền Nam, đặc biệt là trong giai đoạn đất nước phân ly, lòng người tao loạn...
 
Khởi nghiệp âm nhạc trong gánh hát cải lương lưu động Đức Huy – Charlot Miều trên cương vị một ca sĩ nhạc cải cách từ năm 1944, nhưng trước đó hai năm Phạm Duy đã có ca khúc hoàn chỉnh đầu tiên, “Cô hái mơ”, phổ thơ Nguyễn Bính, thuộc hàng những bản nhạc tình của thời kỳ sơ khởi trong Tân nhạc Việt Nam.

Phạm Duy gọi “Cô hái mơ” và hai bản nhạc tình sau đó, “Khối tình Trương Chi” và “Cây đàn bỏ quên”, là loại “tình ca ấp úng”, rất đặc trưng cho nhạc tình giai đoạn đầu của nền Nhạc cải cách, khi người nhạc sĩ phải viện vào nước non, mây trời, cỏ cây... để nói lên tâm sự của mình thông qua những mối tình tưởng tượng, không có thực.
 
Những bản tình ca đầu tay của Phạm Duy, mặc dù dạo đó tác giả mới chỉ tự mày mò học nhạc lý, đã cho thấy dấu hiệu của một tài năng lớn sau này. Đặc biệt, phần ca từ của ông hết sức văn chương và nên thơ, dưới ảnh hưởng của Thơ Mới và thi ca Việt Nam, mà chính Phạm Duy kể lại là ông đã thuộc lòng và thẩm thấu đại đa số các tác phẩm chính yếu.

Năm 1946, kháng chiến bùng nổ. Gia nhập phong trào Việt Minh như rất nhiều văn nghệ sĩ khác, là tác giả của chừng ba chục bài Kháng chiến ca, Thanh niên ca, Quân ca và Dân ca mới phục vụ cuộc chiến giành độc lập, nhưng Phạm Duy không “khai tử” nhạc tình, mà vẫn tiếp tục với những sáng tác như “Tình kỹ nữ”, “Tiếng đàn tôi” và “Bên cầu biên giới”.

Trong số đó, ca khúc “Bên cầu biên giới” làm năm 1947 tại Lào Kay trên cơ sở một mối tình có thật được Phạm Duy coi là “một bản nhạc tình giang hồ ẩn chứa một tâm linh”: biên giới ở đây không đơn thuần là ranh giới phân định hai quốc gia, mà còn là “biên giới giữa tình yêu và hận thù, giữa chiến tranh và hoà bình”:
 
Mùa hạ năm 1951, Phạm Duy cùng gia đình vào thành rồi sau 1 tháng ở Hà Nội, gia đình ông bay vào Nam sinh sống. Tại miền đất mới, sau những năm đầu theo đuổi Tình ca quê hương - Tình tự dân tộc, hoặc dòng nhạc Viễn du, Viễn xứ, Viễn mơ với những tuyệt phẩm như “Tình ca”, “Tình hoài hương”, “Bà mẹ quê”, “Thuyền viễn xứ”..., Phạm Duy trở lại với nhạc tình “sau mười năm ngủ kỹ”, như diễn đạt của chính người nhạc sĩ.

Đó là lúc Phạm Duy đắm chìm trong mối tình 10 năm ngoài gia đình mà theo lời ông nói: “Tôi đi tìm và tôi đã gặp tình yêu. Tôi không lẩn tránh nó dù biết không giữ được nó suốt đời”. Mối tình với Lệ Lan (Alice), người thiếu nữ đã viết cho Phạm Duy vài trăm bài thơ, khiến ông có được mấy chục bản tình ca đẹp nhất của Tân nhạc Việt Nam mà ông gọi bằng cái tên Nhạc tình cảm tính.

Khởi đầu bằng “Thương tình ca” (năm 1956), đây là dòng nhạc “đã rời khỏi khung cảnh lãng mạn” của nhạc tình giai đoạn đầu Tân nhạc Việt Nam để đến một khúc rẽ mới, khi “bài nào cũng xoay quanh chữ “nhau”: “đôi lứa yêu nhau không cần đến bối cảnh chung quanh - chỉ có anh với em, chỉ có người nam, người nữ dìu nhau đi trên đường tình”.
 
Chìm đắm trong nhau, bên nhau như những người đang mơ giấc mộng dài - “Tôi đang mơ giấc mộng dài - Đừng lay tôi nhé, cuộc đời chung quanh” (trích một thi phẩm của Lệ Lan) - là tinh thần của loạt tình ca này với những tuyệt phẩm như “Tìm nhau”, “Cho nhau”, “Đừng xa nhau”, “Kiếp nào có yêu nhau” (phổ thơ Minh Đức Hoài Trinh), “Đường em đì”, “Nghìn trùng xa cách”...

Nhạc tình cảm tính của Phạm Duy chứa chở những hoài niệm, trải nghiệm của một thời “tình xanh khi chưa lo sợ”, kèm theo mọi sắc thái đam mê và day dứt, hạnh phúc và khổ đau của thân phận những cuộc tình, những cặp tình nhân yêu nhau trong cơn mê sảng và nhức nhối, với tâm thức có thể xa nhau (vĩnh viễn) bất cứ lúc nào.

Người tình Phạm Duy ngay khi đang yêu, mơ mộng “đừng cho trăng tan dưới gót - chớ để mộng vỡ mơ tàn, dịu dàng - đừng cho không gian đụng thời gian”, đã nghĩ tới sự tan vỡ của cuộc tình, “nếu một mai em bước qua thềm”, “ngày đó có em ra khỏi đời rồi - và mang theo trăng sao chết cuối trời u tối”, để rồi phải cất tiếng van lơn, cầu khẩn:
 
Nếu Phạm Duy đã phải tìm người tình hết sức gian nan “trong bom lửa”, “trong mưa bão”, “trên kinh đô xây trong xương máu” (“Tìm nhau”, 1956), thì ông cũng ý thức được rằng, sau khi đã “cho nhau này dãy Trường Sơn - cho nhau cả bốn trùng dương” (“Cho nhau”, 1957), sẽ có lúc cặp tình nhân phải nói với nhau những lời chua xót, đắng cay:
 
Với những dự cảm âm u như vậy trước cuộc tình mà Nàng Thơ từng được người nhạc sĩ vinh danh với những ca từ đẹp nhất: “Ðường em có đi, hằng đêm gót hoa - Nở những đóa thơ, ôi dị kỳ - Ðường êm có khi chờ em bước qua - Là nghiêng giấc mơ ước thề”, không có gì lạ khi Phạm Duy cho rằng, chủ đề chính yếu khiến ông quan tâm thời bấy giờ là Tình yêu, Sự đau khổ và Cái chết.

Đi đến tận cùng của cảm xúc trong Tình yêu và Sự đau khổ, Cái chết của Phạm Duy có thể là cái chết trong cuộc tình sau khi đã trải qua mọi cung bậc, “nước mắt đã buông rơi theo tiếng hát qua đời”, hoặc cái chết khi phải vắng xa cuộc đời sớm nở tối tàn mà tác giả đã khắc họa trong một số ca khúc, đặc biệt là bản “Nước mắt rơi” (1961), như phân tích của chính ông:

“Giọt nước mắt ra đi từ bờ mi rồi sẽ chết ở bờ môi, nhưng trong khoảnh khắc ngắn ngủi đó, nước mắt là ngọt bùi của đôi lứa, là mặn đắng của khổ đau, là tình trinh nữ, là hồn thơ, là đời hoa sớm nở tối tàn, là suối lệ nhỏ nhoi hay biển nước mắt của chúng ta. Có cả nước mắt không mùi và nước mắt khô trong một ca khúc ngắn ngủi này...”.
 
Nhạc tình của Phạm Duy có yếu tố lãng mạn, day dứt và khắc khoải như của một số tác giả khác, nhưng mạnh mẽ và cuồng nhiệt, đắm chìm và đi xa hơn hết thảy. “Kiếp nào có yêu nhau”, ca khúc được phổ theo bài thơ của người bạn gái Minh Đức Hoài Trinh gửi từ Paris về cho tác giả, là một sáng tác kịch tính về giai điệu, phần lời được Phạm Duy thêm câu chữ để trở nên một kiệt tác trong loạt bài hát “thơ phổ nhạc” mà ông là bậc thầy:
 
Đạt được đỉnh cao trong nhạc tình trong 10 năm từ 1956 đến 1966, nhưng tình ca vẫn là một chủ đề lớn và xuyên suốt của sự nghiệp âm nhạc Phạm Duy trong nhiều thập niên về sau. Đây là sẽ nội dung của các phần sau của loạt bài viết về nhạc tình Phạm Duy, như một nén hương muộn màng để từ giã ca nhân chắp cánh cho những cuộc tình của nhiều thế hệ tình nhân Việt Nam…