PUSHKIN, TƯỢNG ĐÀI THI CA CỦA NƯỚC NGA

Aleksandr Pushkin, “mặt trời của thi ca Nga” - Tranh của Vasily Tropinin

Aleksandr Pushkin sinh ngày 6-6-1799 tại Moscow trong một gia đình danh giá, tuy không khá giả, mà ông hằng tự hào: “Tên tuổi tổ tiên tôi thấp thoáng trong lịch sử…” Thời ấu thơ, trong gia đình, cậu bé Pushkin không được cha mẹ để tâm cho lắm bởi cậu tỏ ra khá... lập dị, hơi khó hiểu với những thiên hướng thi sĩ của mình. Chỉ có hai người phụ nữ gần gũi cậu, để lại ảnh hưởng sâu sắc đối với cuộc sống nội tâm của nhà thơ tương lai, đó là bà ngoại và bà vú nuôi.

Những ngày ấu thơ thân ái, khi cậu bé được cuộn mình trong chiếc giỏ khâu lớn của bà ngoại, được nghe những bài hát cổ xưa nức nở trong chiều đông tuyết giá mà bà vú thường hát bằng giọng khe khẽ buồn rầu… đã để lại trong tâm hồn thơ trẻ một thế giới đầy nhạc và thơ. Nhiều thi phẩm của Pushkin sau này về thiên nhiên Nga cũng thấm đẫm một nỗi buồn trong sáng, xuất phát từ nỗi sầu dịu dàng trong những bài dân ca cậu nghe thời nhỏ ấy:

Trên con đường mùa đông vắng vẻ
Cỗ xe tam mã băng đi
Nhạc ngựa đều đều buồn tẻ
Dịu dàng khắc khoải lòng quê

Bài ca của người xà ích
Có gì phảng phất thân yêu:
Như niềm vui mừng khôn xiết
Như nỗi buồn nặng đìu hiu
…
Sầu lắm. Nhina, đường xa vắng
Ngủ quên, bác xà ích lặng im
Nhạc ngựa đều đều buông xa thẳm
Sương mờ che lấp ánh trăng nghiêng

Đó là những người nuôi dưỡng hồn Nga trong Pushkin, đối lập lại với kiểu giáo dục quý tộc của gia đình thời ấy, là... quẳng cậu bé cho hết gia sư này đến gia sư khác (thường là người Pháp) mà cậu không mấy thích thú. Những tác phẩm đậm chất Nga của Pushkin về sau hẳn đã bắt nguồn từ thuở thiếu thời êm ấm ấy, như nhận xét của văn hào Nga Nikolai Gogol: “Pushkin là một hiện tượng đặc biệt, và có thể là một hiện tượng duy nhất của hồn Nga. Trong con người này, thiên nhiên Nga, tâm hồn Nga, tiếng Nga, tính cách Nga được phản ánh một cách trong sáng, bằng một vẻ đẹp trong sáng, tưởng như một bức tranh phong thủy hiện lên trên nền một tấm kính trong veo”…

Đương nhiên, cần phải nói rằng Pushkin đã may mắn được sinh ra trong một gia đình yêu văn thơ.  Cha mẹ cậu thường xuyên tiếp đón những nhân vật có tiếng trong làng văn nghệ Nga thời bấy giờ, như Karamzin, Derzhavin, Bogdanovich, Krylov… Năm lên tám, Pushkin đã viết những vần thơ đầu tiên, thậm chí cậu bé còn viết cả những bài thơ trào phúng bằng tiếng Pháp để chọc giận các gia sư người Pháp của mình!

Nhưng Pushkin chỉ thực sự nghiên cứu thơ ca có hệ thống và sâu sắc từ khi nhập học vào trường Litsee được mở ở Hoàng Thôn (Tsarskoe Selo) – một ngôi trường nhỏ dành cho các con em gia đình quý tộc sa sút - từ năm 1811. Do giỏi tiếng Pháp và am tường thi ca Pháp, cậu có biệt danh là “Người Pháp” và luôn luôn dẫn đầu trong các cuộc thi trong trường. Năm 15 tuổi, Pushkin chính thức được coi là nhà thơ khi bài thơ “Gửi nhà thơ - bạn tôi” của cậu được đăng trên tạp chí “Tin tức châu Âu”, số tháng 7-1814.

Tốt nghiệp Litsee vào năm 1817, Pushkin đã tỏ ra rất xuất sắc trong cuộc thi tốt nghiệp với thi phẩm “Vô tín ngưỡng”. Một thành viên Ban giám khảo đã nhận xét: “Một cậu bé 18 tuổi đời, lần đầu tiên được sổ lồng đến với tự do, với trí lực thi ca bay bổng, lại mang dòng máu châu Phi sôi sục trong người, ở thời đại này, khi mà ý niệm về tự do đang dào dạt nhất, thì hỏi làm sao cậu ấy không thể trở thành một người theo chủ nghĩa tự do được chứ?”

Và, quả đúng như vậy. Trong chàng trai trẻ Pushkin đã định hình dần một thế giới quan mới mẻ: sáng tác những vần thơ ca ngợi tự do, nhà thơ kết bạn với nhóm những người “Tháng Chạp”, tức thành viên hội kín đầu thế kỷ XIX, chủ trương chống đối chính thể quý tộc Nga với tinh thần tự do và dân chủ. Dù không đồng hành với họ trong hoạt động chống đối, nhà thơ yêu quý họ bằng cả tâm hồn chân thực, trẻ trung. Sau khi cuộc cách mạng tháng Chạp năm 1825 của họ thất bại, một cách rất cảm tính nhưng đầy cuồng nhiệt và đau xót. Pushkin cảm nhận được trách nhiệm của một nhà thơ, như một nhà tiên tri trong xã hội, phải biết dùng thơ để thúc giục lòng người đến với niềm phóng khoáng đang gọi mời ngây ngất.

Những vần thơ tự do của nhà thơ trẻ đang lên, hẳn nhiên đã đến tai Nga hoàng bấy giờ. Trong một lần gặp Pushkin, Nikolai Đệ nhất đã tuyên bố nửa đùa nửa thật với thi sĩ: “Ta sẽ là người kiểm duyệt thơ anh. Hãy gửi cho ta những gì anh viết”. Rốt cục, tất cả những thi phẩm của Pushkin về sau đều được trình lên Nga hoàng “xem xét” và thơ của ông ngày càng khó được in ấn hơn! Thế nhưng, chuyện in hay không in đối với nhà thơ vĩ đại nhất nước Nga đương thời đâu còn là vấn đề, khi thơ của ông thấm đẫm tình yêu và hồn Nga. Trong thi phẩm “Trên đồi Gruzi đêm xuống” sáng tác năm 1829, nhà thơ từng nói rằng trái tim ông cháy và yêu chỉ bởi một điều “không thể sống mà không yêu”!

Nhưng với Pushkin, yêu không chỉ là yêu tự do, dân chủ và công bằng xã hội. Đối với độc giả Việt Nam, qua những bản dịch tài ba của dịch giả Thúy Toàn, Pushkin được biết đến đầu tiên, và trên hết, như một thi sĩ của tình yêu đôi lứa, với chất thơ lãng mạn say đắm khiến ông được liệt vào hàng những thi hào bậc nhất của thế giới. Trong chúng ta, hẳn nhiều người còn nhớ những vần thơ yêu “âm thầm, không hy vọng”, trong thi phẩm “Tôi yêu em”:

Tôi yêu em: đến nay chừng có thể.
Ngọn lửa tình chưa hẳn đã tàn phai;
Nhưng không để em bận lòng thêm nữa,
Hay hồn em phải gợn bóng u hoài.

Tôi yêu em âm thầm không hy vọng,
Lúc rụt rè, khi hậm hực lòng ghen,
Tôi yêu em, yêu chân thành đằm thắm,
Cầu cho em được người tình như tôi đã yêu em.

Hay tình cảm day dứt ngày đêm, có chút dỗi hờn, tủi phận trong bài “Một chút tên tôi đối với nàng”:

Một chút tên tôi đối với nàng
Sẽ chìm như tiếng sóng buồn tan
Âm thầm mòn mỏi bên bờ vắng,
Như tiếng đêm thâu lạc giữa ngàn.

Tình yêu trong thơ Pushkin còn có lúc mang cung bậc xôn xao, mong nhớ trong bài: “Gửi…”:

Cả hồn anh bỗng dưng tỉnh giấc
Trước mắt anh em lại hiện lên,
Như hư ảo mong manh vụt biến,
Như thiên thần sắc đẹp trắng trong.

Trái tim lại rộn ràng náo nức
Và trái tim sống dậy đủ điều
Cả thiên thần, cả nguồn cảm xúc
Cả đời, cả lệ, cả tình yêu.

hoặc nhẹ nhàng, dí dỏm, đáng yêu trong “Cô gái hay ghen”:

Cô gái hay ghen khóc sụt sùi,
Trách chàng trai trẻ mãi không nguôi;
Ngả xuống vai cô…, chàng thiếp ngủ
Quên hờn, ru giấc ngủ, cô cười...

Và chính sự ra đi bi thảm của nhà thơ cũng gắn liền với một tình yêu: tình yêu sâu sắc đối với người vợ trẻ xinh đẹp, lòng kìêu hãnh và danh dự đã khiến Pushkin phải đối mặt với cái chết trong trận đấu súng. Nước Nga, vào ngày 10-2-1837, đã mất đi một nhà thơ vĩ đại, người đã đặt nền móng cho một nền văn học Nga mới và thứ tiếng Nga hiện đại, trong sáng.

“Pushkin là tất cả của chúng ta, là đại diện cho tinh thần, nét đặc sắc của chúng ta – những gì còn lại sau khi chúng ta đối mặt với những điều xa lạ, với một thế giới khác!” - nhà thơ Nga Apollon Grigoriev đã viết về Aleksandr Pushkin như vậy. Nhưng có lẽ, chính thi sĩ, trong bài thơ lớn cuối cùng trong đời, đã cảm nhận được về bản thân, một cách định mệnh và kiêu hãnh, như một tượng đài sừng sững của nước Nga:

Ta đã dựng cho ta đài kỷ niệm
Không bởi sức tay người ! Đường tới viếng
Cỏ không trùm mất dấu bước thế nhân,
Đỉnh tháp ngang tàng sẽ ngẩng cao hơn
Cả trụ thờ Alecxanđrơ Đệ nhất

Nơi đàn thơ thiêng liêng ta không chết!
Hồn ta còn sống mãi chẳng tiêu tan
Và trên đời dù chỉ còn một thi nhân
Danh tiếng ta vẫn còn vang mãi mãi.…